ایوان مدائن یا خانه عبرت

یكى از بناهاى نمونه و بسیار پر شكوه ایران قدیم ، ((ایوان مدائن )) است ، كه امروز خرابه آن نزدیك بغداد قرار دارد و از قلمرو حكومت ایرانیان خارج شده است .
این ایوان و تالار عظیم و بى نظیر، نمایانگر عظمت تمدن شهر مدائن پایتخت ایران قدیم مى باشد، كه بر اثر استحكام و استوارى ساختمان آن ، تاكنون در وسط خرابه هاى شهر مدائن باقى مانده و قرنها در برابر باد و باران و عوامل ویرانى ، همچنان ایستادگى كرده است .
به عقیده جمعى از مورخین این بناى عظیم را شاپور دوم (نهمین پادشاه ساسانى ) در حدود قرن چهارم میلادى ساخته است و مدت بیست و اندى سال ، ساختن آن طول كشیده است .
ولى بنابر معروف ، در زمان شاهان ساسانى ، به عظمت و آبادى شهر تیسفون (مدائن ) افزوده گشت ، به طورى كه یكى از شهرهاى بزرگ جهان گردید، خسرو اول انوشیروان در این شهر كاخى بزرگ ساخت ، این كاخ ((كاخ سفید)) نام داشت ، ایوان مدائن یا طاق كسرى خرابه همان كاخ بزرگ است ، اما ایوان شاپور ایوان دیگرى بوده كه منصور عباسى آن را خراب كرده است .
سبك ساختمان پر شكوه این ایوان ، از نظر معمارى و مهندسى به قدرى جالب و چشمگیر است كه با آن همه قدمت و عدم توجه در نگاه دارى آن ، هنوز با تالارهاى مهم فعلى جهان از نظر استحكام برابرى مى كند.
نماى خارجى این كاخ را با آجر ساخته بودند ولى ستونها و كنگره هاى آن پوشیده از ورقهاى مس بود كه به طلا و نقره اندود شده بود.
در داخل كاخ تخت سلطنتى ساسانى قرار داشت ، در بالاى تخت تاج شاهى آویخته شده بود.
فرش این بارگاه قالى بزرگى بود كه بیش از 350 متر طول داشت و قالى بافان ایرانى ، آن را از ابریشم و گلابتون و تارهاى طلا و نقره بافته بودند، این قالى را مورخان ، ((بهارستان كسرى )) نامیده اند.
پس از 700 سال كه تیسفون ، پایتخت ایران بود، این شهر در زمان خلافت عمر به دست عربها افتاد، در این زمان آن قالى نفیس پاره پاره شد، از آن پس ‍ مقدمات ویرانى شهر تیسفون و ایوان كسرى شروع شد و امروز، جز خرابه طاق كسرى اثرى از آن شهر بزرگ و تاریخى بجاى نمانده است .
مطابق تحقیقات دانشمندان و مورخان ، دیوارهاى ایوان و كتیبه هاى آن با ظریف ترین نقاشى ها مزین بوده و مقدار طلاى خالصى را كه براى طلاكارى این ایوان در آنزمان به كار برده اند، اگر با پول امروز حساب كنیم از چند میلیون تومان تجاوز مى كند، نقاشى هائى كه در داخل ایوان ترسیم گردیده است ، صورت انوشیروان همراه سپاه ایران است كه به شهر انطاكیه یورش ‍ برده و آنجا را از دست سپاه روم گرفته و پرچم ایران را در آنجا باهتزاز در آورده اند.
جالب اینكه این ایوان در وسط شهر عظیم مدائن واقع بوده و در جلو ایوان ، میدان وسیعى بوده است و از آخر ایوان تا لب دجله ، باغها و بوستانهاى شهر مدائن به یكدیگر اتصال داشته و این امر نمایانگر یك منظره رویائى معطرى بوده است .
در دو طرف ایوان دو رشته عمارتهاى چند طبقه ، شبیه یكدیگر ساخته شده كه بواسطه غرفه ها به هم متصل مى شده و همه ستونهاى آن از سنگهاى مرمر نفیس و برنز بوده است .
از هنگامى كه این ایوان پر شكوه ساكنان سرمست خود را از دست داده و جاى آن مغروران جاه و جلال و مال خالى مانده است ، كمتر كسى است كه از كنار آن گذشته و كلمات عبرت انگیزى نگفته باشد منتهى هر قدر هشیارتر به همان نسبت كلماتش هم حكمت آمیزتر و عبرت انگیزتر بوده است .
روزى امیر مؤ منان (ع ) به قصد سرزمین تاریخ ساز ((صفین )) براى مبارزه با قهرمانان ظلم و جنایت معاویه ، از كنار این ایوان گذشت .
بقایاى عظیم ساختمانهاى ساسانیان را مشاهده كرد، یكى از همراهان از روى عبرت این شعر را خواند:

جرت الریاح على رسوم دیارهم

فكانهم كانوا على میعاد

یعنى : باد بر ویرانه هاى خانه هایشان مى وزد، گویا آنها فقط چند روزى نوبت داشتند كه در این تالار بنشینند و نشستند و گذاشتند و گذشتند.على (ع ) فرمود چرا این آیات را نخواندى :
((كم تركوا من جنات و عیون و زروع و مقام كریم و نعمة كانوا فیها فاكهین كذلك و اورثناها قوما آخرین فما بكت علیهم السماء والارض و ما كانوا منظرین .))
((چه بسیار باغها و چشمه سارها و كشتزارها و جایگاهى ارجمند و نعمتى كه در آن شادمان بودند، بجا گذاشتند، این چنین است رسم روزگار كه ما آنها را به قومى دیگر میراث دادیم ، آنگاه آسمان و زمین بر آنها نگریست و از مهلت دادگان نبودند))
سپس فرمود:
براستى كه اینها وارث پیشینیان بودند، ولى طولى نكشید كه دیگران وارث آنها شدند، نعمتهاى الهى را سپاسگزارى نكردند، در حال معصیت ، دنیا از آنان ربوده شد، اى مردم ! كفران نعمت نكنید تا مبادا بر شما نقمت (و بلا) فرود آید.
از جمله كسانى كه هنگام عبور از كنار این ایوان خاطره عبرت آمیز خود را در ضمن قصیده اى مجسم ساخته است ، حكیم خاقانى شروانى شاعر معروف قرن ششم است ، وى همراه كاروان حج ، هنگام مراجعت از كعبه به شروان ، وقت عبور از مدائن این قصیده را در وقت مشاهده این ایوان سروده است :

هان اى دل عبرت بین از دیده نظر كن هان

ایوان مدائن را آئینه عبرت دان

یكره زره دجله منزل به مدائن كن

وز دیده دم دجله بر خاك مدائن ران

از آتش حسرت بین بریان جگر دجله

خود آب شنیدستى كآتش كندش بریان

گه گه به زبان اشگ ، آواز ده ایوان را

تا آنكه بگوش دل پاسخ شنوى زایوان

دندانه هر قصرى پندى دهدت نونو

پند سر دندانه ، بشنو زبن دندان

گوید كه تو از خاكى ما خاك توایم اكنون

گامى دو سه بر ما نه اشكى دو سه هم بفشان